Για το έργο του Εμπειρίκου έχει πιά ειπωθεί και η τελευταία λέξη. Εκείνο που ίσως μένει, είναι οι επόμενες απόψεις, που θα έρθουν με το χρόνο και θα ξαναδιαβαστεί ο ποιητής – όπως πάντοτε οι ποιητές επανέρχονται - κάτω από το φως της διαρκούς εξέλιξης των ιδεών και των νοημάτων, ίσως και της εξέλιξης του συναισθηματικού τρόπου λειτουργίας της ζωής.

Υφίστανται ωστόσο θέματα για να αρδευτούν από την πολυκύμαντη ποιητική δεξαμενή του Εμπειρίκου, μερικά από τα οποία αν και τέθηκαν ακροθιγώς δεν προκάλεσαν εντούτοις την ιδιαίτερη επιμονή της κριτικής δοκιμιογραφίας.

Ας μείνουμε για την ώρα στο θέμα του λυρισμού και της διαδρομής του στα έργα του ποιητή με το παράδειγμα του γνωστού και κορυφαίου μέσα στα έργα της νεοελληνικής ποιητικής γραμματείας ποιήματος «Στροφές Στροφάλων».

Το ποίημα συνιστά μιάν ωδή στο υπερωκεάνειο, μέγα πλεούμενο αυτό της μοναδικής στην Ελλάδα υπερωκεάνειας ναυτιλίας του πατέρα και των θείων του ποιητή, που κυριάρχησε στις θάλασσες στις δεκαετίες του μεσοπολέμου. Νά ένα πρωταρχικό δείγμα του ψυχικού δεσίματος του νεαρού Εμπειρίκου με την οικογένεια και στη συνέχεια με όλο τον πλούτο των βιωματικών - εικονοπλαστικών, ακροαματικών, συναισθηματικών και ενορατικών - στοιχείων που συνθέτουν το ιδίωμα της απ’ αιώνων ελληνικής φυσιογνωμίας.

Φέρνω στη μνήμη μου φωναχτά τέτοια βιώματα όπως τα κατέγραψε στο κείμενό του «Η Ελλάδα μου» ο Γεώργιος Αλέξανδρος Μαγκάκης στα χρόνια της δικτατορίας, στην έκδοση των αφυπνιστικών «Νέων Κειμένων» του Κέδρου. Επρόκειτο για τα ελληνικά βιώματα της θάλασσας, της αρμονίας, του μόχθου, της ανθρωπιάς , της λεβεντιάς, της ιστορίας, της οικογένειας… Στον Εμπειρίκο τα βρίσκεις έτσι αδρά και ατόφια, φιλοτεχνημένα με τη γραφίδα ενός βαθυψυχικού νατουραλισμού. Διότι νατουραλιστικός είναι ο τρόπος απόδοσης του υπερρεαλισμού στον Εμπειρίκο καθ’ όμοιον τρόπο νατουραλιστικός είναι ο τρόπος απόδοσης του υπερρεαλισμού στον Νταλί, τον οποίο άλλωστε ο ποιητής εθαύμαζε.

Στοιχείο διάφανο στον ποιητικό φθόγγο τού «Στροφές Στροφάλων» είναι ακριβώς η εσωτερική μουσικότητα της σύνθεσης, που απαντά στον ελληνικό λυρισμό της διαδρομής από τον «επικό κύκλο» και τη Σαπφώ μέχρι τον Ελύτη. Αλλ’ όχι μόνο στην εσωτερική μουσικότητα. Διαβαίνοντας το ποιητικό τοπίο του έργου συναντούμε ορατό το συστατικό του χαρίεντα λόγου, που είναι ασφαλώς το ποιητικό μέτρο, όπως εμφανίσθηκε και διαμορφώθηκε από την προελληνική αρχαιότητα με πανταχού παρόντα τον πολυσήμαντο ίαμβο.

Ας ανατρέξουμε σε ιάμβους μέσα στις «Στροφές στροφάλων»:

«Στο σέλας της θαλάσσης με τους γλάρους»

«Οι αύρες μάς εγνώρισαν και λύνουν τα μαλλιά τους»

«Και τα κοσμήματα της όμορφης γοργόνας
Πούχει στο στήθος της ακόμη τα φιλιά σου»

«Σαν μαύρη κόμη ηδυπαθούς παρθένας ουρανίας
Σαν λυρική κραυγή του μουεζίνη
Όταν αστράφτει η πλώρη σου στο κύμα»

«Μέσ’ στο λιοπύρι και στο φως ή κάτω από τ’ αστέρια
Όταν οι στρόφαλοι γυρνούν πιο γρήγορα και σπέρνεις
Αφρό δεξιά κι αφρό ζερβά στο ρίγος των υδάτων»

«Ανθούνε πάντα στην καρδιά μας οι μηλιές
Με τους γλυκείς χυμούς και την σκιά»

«Αχούν οι φόρμιγγες της άπλετης χαράς μας
Με τα σφυρίγματα του ανέμου πρύμα-πλώρα
Με τα πουλιά στα σύρματα των καταρτιών»

Οράται στην πορεία του λόγου μια κίνηση αέναη επειδή αυτό ζητάει η σμιλεμένη προσωδία στην ομιλούσα ηχώ, στην φθεγγόμενη εικόνα. Αλλ’ όχι μόνο γι’ αυτό. Είναι κι εκείνο το επιφώνημα. Ω! Υπερωκεάνειον ! που φέρνει στο νού την άποψη του Βαλερύ πως ο λυρισμός είναι η ανάπτυξη ενός επιφωνήματος. Πράγματι. Κι εδώ η ανάπτυξη αυτή έρχεται ως επαναληπτική έκσταση που παραπέμπει σε κορυφώσεις ποιητικών αναβαθμών του ελληνοπρεπούς βυζαντινού μελικού λόγου γιομάτου από λυρική ευφροσύνη και χάρη.

Είναι όμως και οι θύμησες του δημοτικού τραγουδιού που συνάζουν τα μαρτυρικά του λυρισμού στον υπερρεαλισμό του Εμπειρίκου. Ξανά με ίαμβους και όμοιες μελωδίες και ζωγραφιές:

Κι έβαψε η άκρη του γιαλού
κι η μέση του πελάγου
Κι έβαψε ο ήλιος ο μισός
και το φεγγάρι ακέριο.

Ή κι εκείνο το αισθαντικό αρβανίτικο δημοτικό

κατά γκρίκα δε νιχόι.
Σα ιμπούκουρ κι νιχόι,
βάτε βάιζα δε χάροι.

κατά το λαιμό κι αχός.
Τι όμορφος αυτός ο αχός !
πήγε το κορίτσι και ξεχάστηκε.

Με όλα τούτα φαίνεται ξεκάθαρα πως ο υπερρεαλισμός στον Εμπειρίκο δεν είναι μια έκφραση αναγόμενη σ’ έναν ας πούμε επαναστατικό νεολογοτεχνικό μοντερνισμό. Πρόκειται για λόγο ποιητικό που έρχεται από βαθιά μακριά. Δεν έχει τη συγκρουσιακή συναισθηματική εκζήτηση του Ρενέ Κρεβέλ. Δεν τον επηρεάζει ούτε ο Ελυάρ ούτε Αραγκόν με την τρόπον τινά υπερρεαλιστική του αυθεντικότητα. Καθίσταται ένας αυτογενής υπερρεαλιστής με τη τεχνουργική χρήση μιάς γλώσσας η οποία πλάστηκε μόνον για να τραγουδιέται.